Η νεότερη ιστορία της Θεσσαλονίκης συνδέεται σε μεγάλο βαθμό με την παρουσία και την ιστορία της εβραϊκής κοινότητας, που βρίσκεται σε αυτόν τον τόπο από την ίδρυση της πόλης. Από το 1492, που αδελφοί τους εξορίστηκαν από την Ιβηρικό χερσόνησο και βρήκαν καταφύγιο εδώ μέχρι και την περίοδο της μεγάλης τους ακμής, που η πόλη τους ονομαζόταν “madre d’Israel”, οι Εβραίοι ένωσαν την μοίρας τους με τη μοίρα και την ιστορίας της Θεσσαλονίκης, της Σαλονίκης τους.
Η σεφαραδίτικη κληρονομιά είχε ισχυρά χαρακτηριστικά και τα λαντίνο, η γλώσσα των Ισπανοεβραίων, που έλκυε τις ρίζες της απ’ τα παλιά καστιιλάνικα, διανθισμένη με αρκετές προσμείξεις από γαλλικές, ιταλικές, τουρκικές και ελληνικές λέξεις, κυριάρχησε στις εβραϊκές κοινότητες της βόρειας ελληνικής επικράτειας.
Η ιδιαίτερη κουλτούρα, τα ισχυρά χαρακτηριστικά της κοινότητας και η οικονομική κυριαρχία στην αγορά της Θεσσαλονίκης εξασφάλισε την οικονομική και κοινωνική πρωτοπορία στους Εβραίους.
Μέχρι την απελευθέρωση το 1912 και την επίσημη ενσωμάτωση στην ελληνική επικράτεια το 1913 η οικονομική άνθηση που παρουσίασε η Θεσσαλονίκη δεν αφορούσε όλους τους κατοίκους. Με φανερές ανισότητες, η κοινωνική δομή της πόλης περιελάμβανε μια ομάδα με έντονα μεγαλοαστικά χαρακτηριστικά, που προσομοίαζαν σε αυτά των αναπτυγμένων δυτικών κοινωνικών, αλλά και ένα σημαντικό μέρος του πληθυσμού το οποίο ζούσε σε συνθήκες απόλυτης ένδειας και φτώχειας. Οι κοινωνικές αντιφάσεις ήταν έντονες και στην εβραϊκή κοινότητα. Από τη μία πλευρά υπήρχαν οι μεγαλοαστοί κεφαλαιούχοι Αλλατίνι και Μοδιάνο και από την άλλη ο Αβραάμ Μπεναρόγια και οι ομόθρησκοι σύντροφοι του της Φεντερασιόν των εργατικών και κοινωνικών διεκδικήσεων.
Διαδήλωση της Φεντερασιόν
Η οθωμανική Θεσσαλονίκη
Η οικονομική εικόνα και άνθηση της Θεσσαλονίκης ακολούθησε την γενικότερη τάση που υπήρχε στα λιμάνια του Λεβάντε, όπως ήταν η Σμύρνη, η Αλεξάνδρεια και η Βηρυτός. Ήταν σημαντικοί πυρήνες οικονομικής δραστηριότητας, πολυπολιτισμικές κοινωνίες με έντονες όμως κοινωνικές αντιθέσεις.
Η άφιξη των Ευρωπαίων συνδέθηκε με την κατασκευή μεγάλων έργων υποδομής που δημιούργησαν σχέσεις άμεσης οικονομικής εξάρτησης. Η καταρρέουσα Οθωμανική Αυτοκρατορία είχε δηλώσει αδυναμία αποπληρωμής των χρεών της το 1876 και το αυτοκρατορικό ταμείο παραδόθηκε στους ευρωπαίους πιστωτές που ανέλαβαν να εισπράττουν κατευθείαν τις τεράστιες οφειλές.
Όλες οι εταιρείες στη Θεσσαλονίκη που σχετίζονταν με επενδύσεις κεφαλαίου και υποδομές είχαν σχεδόν αποκλειστική σχέση με ξένα κεφάλαια. Το λιμάνι, το εργοστάσιο φωταερίου, το τραμ και οι σιδηρόδρομοι αποτέλεσαν ένα προνομιακό πεδίο ανταγωνισμών αλλά και συνεργασίας μεταξύ των μεγάλων ευρωπαϊκών δυνάμεων.
Η Θεσσαλονίκη απέδειξε την δυναμική της και την πρώιμη καπιταλιστική έκφραση με τη βιομηχανική μεγέθυνση από τις αρχές της δεκαετίας του 1880. Καπνεργοστάσιο, κλωστοϋφαντουργίες και σαπωνοποιίες ενέταξαν την πόλη στις πλέον δυναμικές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Το 1900 το εξωτερικό εμπόριο της Θεσσαλονίκης έφτασε το 15% του συνολικού οθωμανικού ενώ οι επενδύσεις ξένου κεφαλαίου στη Μακεδονία το 1911 ξεπέρασαν το 40% του συνολικού της παλαιάς Ελλάδας.
Απελευθέρωση και ενσωμάτωση στην Ελλάδα
Τα πρώτα χρόνια του 20ού αιώνα η Μακεδονία είχε βρεθεί στο επίκεντρο της σύγκρουσης των βαλκανικών εθνικισμών, κυρίως ανάμεσα στην Ελλάδα και τη Βουλγαρία, με τους Οθωμανούς να πασχίζουν να κρατήσουν ενωμένη την καταρρέουσα αυτοκρατορίας τους. Το νεοτουρκικό κίνημα που ξέσπασε το 1908 στη Θεσσαλονίκη παρά τις περί του αντίθετου δηλώσεις και την επίκληση των ιδανικών της Γαλλικής Επανάστασης για την αδελφότητα των λαών , μετεξελίχθητε προοδευτικά σε μια τουρκική εθνικιστική προσπάθεια αποτροπής της διάλυσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Η συμμαχία των χριστιανικών χωρών των Βαλκανίων εναντίον των Οθωμανών και οι δύο Βαλκανικοί Πόλεμοι (1912-1913) άλλαξαν το status quo στην ευρύτερη περιοχή. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία απώλεσε το μεγαλύτερο μέρος των ευρωπαϊκών εδαφών της ενώ η Θεσσαλονίκη είδε την είσοδο των ελληνικών στρατευμάτων την ημέρα της γιορτής του πολιούχου αγίου της ορθοδοξίας, του Αγίου Δημητρίου (26 Οκτωβρίου 1912 – παλαιό ημερολόγιο).
Ο βασιλιάς Γεώργιος και ο διάδοχος του ελληνικού θρόνου μπροστά στον Λευκό Πύργο
Η απογραφή που πραγματοποιήθηκε το 1913 από την νέα ελληνική διοίκηση υπό τον διοικητή Μακεδονίας Αλέξανδρο Ρακτιβάν παρουσίασε την πραγματική εικόνα του πληθυσμού: η πλειοψηφία των κατοίκων ήταν Εβραίοι (61.439) και ακολουθούσαν οι Μουσουλμάνοι (45.889) και οι Έλληνες (39.556).
Το 1914 το ξέσπασμα του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου έφερε εκ νέου αναταραχή στην περιοχή που θα ενταθεί με την δημιουργία του Μακεδονικού μετώπου το 1915 και την άφιξη εκατοντάδων χιλιάδων στρατιωτών της Αντάντ στη Θεσσαλονίκη. Η παρουσία των δυνάμεων της Συμμαχίας επέφερε και την οριστική ρήξη μεταξύ του Βενιζέλου και του βασιλιά Κωνσταντίνου. Ο Εθνικός Διχασμός θα ταλανίσει την πολιτική ζωή της Ελλάδας για δεκαετίες.
Οι δυνάμεις της Αντάντ αποβιβάζονται στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης
Μόλις δύο χρόνια μετά, το 1917, η μεγάλη πυρκαγιά κατέστρεψε ένα μεγάλο μέρος της πόλης και όλο το παλαιό κέντρο, την πυρίκαυστο δηλαδή ζώνη, που στη μεγάλη του πλειοψηφία κατοικείτο από Εβραίους. Υπολογίζεται ότι ο αριθμός των ανθρώπων που έμειναν άστεγοι ξεπέρασε τις 70.000· από αυτούς περισσότεροι από 50.000 ήταν Εβραίοι. Το πλήγμα ήταν μεγάλο για την εβραϊκή κοινότητα η οποία κλήθηκε να συνδράμει όσους είχαν χάσει τα πάντα.
Η μεγάλη πυρκαγιά του 1917 κατέστρεψε το μεγαλύτερο μέρος του κέντρου της Θεσσαλονίκης
Από την καταστροφική πυρκαγιά και την ανάγκη για έναν νέο πολεοδομικό σχεδιασμό προέκυψε μια μεγάλη κοινωνική αναδιάταξη και οι ιδιοκτησίες στο κέντρο της πόλης περιήλθαν στα χέρια Εβραίων και χριστιανών αστών. Οι άστεγοι πένητες και κατεστραμμένοι Εβραίοι μετακινήθηκαν στις παρυφές της τότε πόλης, στα ανατολικά και δυτικά διαμερίσματα. Εκεί αργότερα συνάντησαν τους χριστιανούς πρόσφυγες, που συνέρρευσαν στη Θεσσαλονίκη μέχρι και την ανταλλαγή πληθυσμών, σύμφωνα με τις προβλέψεις της Συμφωνίας της Λωζάννης μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922.